बातमीचे 'क' कार

 बातमीचे 'क' कार : बातमीत सहा 'क' कार असतात. म्हणजेच घडलेल्या घटनेतील सहा मुख्य प्रश्नांची उत्तरे सहजतेने बातमीत उपलब्ध असतात. 

★ कोण? (Who)-प्रस्तुत बातमी नेमकी कोणत्या व्यक्तीविषयी / व्यक्तींविषयी आहे. ज्यांना तिच्याविषयी माहिती असेल, त्यांच्या ज्ञानात भर पडावी आणि ज्यांना ती माहित नाही त्यांना ती माहित व्हावी अशा पद्धतीने बातमीचे लेखन करावे. 

★ कुठे? (Where) – बातमी कुठे घडली? याचा पूर्ण तपशील त्यात असावा काही स्थळे ही वेगवेगळ्या कारणांकरता प्रसिद्ध असतात. त्यामुळे हे स्थान महात्म्य त्या बातमीमधून जाणवायला हवे. 

★ केव्हा? (When)- घटना घडली ती वेळ जर वाचकाला कळली नाही. तर ती अपूर्ण माहिती असते.  घटनेचे कालवाचक गांभीर्य देखील अधोरेखित होते. 

★ काय? (What) - बातमीचा संपूर्ण तपशील या प्रश्नाभोवती तयार होतो. नेमके काय घडले. हे जर बातमीत नसेल तर तर्ककुतर्कांना भरपूर वाव मिळून

 ★ का? (Why) – जी कोणती घटना घडली त्यामागची कारणमीमांसा देणे आणि ती कारणमीमांसा बुद्धीला, तर्काला पटणारी असणे आवश्यक आहे. कारण माहित नसेल तिथे यामागचे स्पष्ट झालेले नाही, अशा नेमक्या वाचकांना सांगावे उगीच तर्क मांडू नये,

★ कसे? (How) जे काही घडले ते नेमके कसे घडले याची वाचकांना माहिती दिली म्हणजे त्यांची जिज्ञासा त्या माहितीमुळे शमते. याच सहा कारांना इंग्रजीमध्ये 5 डब्ल्यू आणि 1 H म्हणतात. या सहा 'क' कारांचा वापर एक घटना बातमीत परिवर्तित होते. 

'बातमी' म्हणजे काय व बातमीचे सर्वसामान्य निकष

इंग्रजी प्रतिशब्द News हा ज्या अक्षरांपासून तयार झाला आहे त्या अक्षरांपासूनच North, East, West आणि South या चार दिशादर्शक शब्दांची सुरुवात होते. चहूबाजूंनी घडलेल्या घटनांचे येणारे वृत्त या अर्थी हा शब्द आहे. बातमी ही सत्याधारित असावी. बातमीमधील बातमीमूल्य (News Values) ठरवण्याचे सर्वमान्य निकष पुढीलप्रमाणे आहेत 

★ अकल्पित, नाविन्यपूर्णता, अनपेक्षितता: कुत्रा माणसाला चावणे ही नेहमी घडणारी घटना आहे. त्यात अकल्पित ज्याची कल्पना करता येत नाही असे, नाविन्यपूर्ण = पूर्वी कधी घडले नाही असे अनपेक्षित ज्याची अपेक्षा केली नव्हती असे काहीही नाही. पण माणसाने कुत्र्याला चावणे ही घटना मात्र क्वचित घडणारी म्हणजेच अकल्पित, नाविन्यपूर्ण आणि अनपेक्षित अशी आहे. त्यामुळे माणसाने कुत्र्याला चावणे ही बातमीमूल्य असलेली घटना आहे.

★ समयोचितता (Timeliness) : श्रोता-वाचक-दर्शकांची नाविन्याची आस, भूक, अपेक्षा  शिळ्या बातमीने भागत नाही. घटना घडल्यानंतर तात्काळ त्याचा तपशील सामान्य वाचकांपर्यंत ( वाचकांमध्ये श्रोते व दर्शक अंतर्भूत आहेत) पोहचवली तरच ती बातमी ठरते अन्यथा त्यातील बातमीमूल्य नष्ट होते.

★ जवळीक/सामिप्य (Proximity) : बातमी ग्राहकांच्या मानसिकतेचा विचार करून भौगोलिकदृष्ट्या जवळ असलेल्या घटना जाणून घेण्यात व त्या घटनेचा आपल्यावर काय प्रभाव होईल. याचे अंदाज बांधण्यात अधिक रूचि असते. तर कधी कधी हे सामिप्य भावनिक पातळीवरचे सुद्धा असते. त्यामुळे या संदर्भात आपल्या वाचकवर्गाचा कल लक्षात घेऊन स्थान सामिप्य आणि भावनिक सामिप्य यावर आधारित घटनांची बातमी म्हणून निवड करावी. 

★ उत्सुकता, कुतुहल (Curiosity) : मानवी बुद्धीची जाणून घेण्याची मूक म्हणजे कुतुहल आणि ते शमवण्यासाठी माणसाच्या मनात जागृत होणारी भावना म्हणजे उत्सुकता. या दोन्हीचे शमन करणे मानसिक शांति आणि बौद्धिक स्थैर्याकरता आवश्यक असते. उत्सुकता कोणाही विषयी, कशाही विषयी असू शकते. व्यक्ति, स्थान, घटना, रहस्य, सारेच उत्सुकतेला जन्म देतात. पण जी व्यक्ति वा घटना वा जे स्थान किंवा रहस्य मानवी मनात उत्सुकता निर्माण करू शकत नाही

★ महत्त्व (Importance) : कोणत्या वाचक श्रोता दर्शकांना कशाचे महत्त्व वाटेल याचे समीकरण मांडून सर्वसाधारण उत्तर शोधून घटनेतील बातमीमूल्य जोखावे लागते. 

संवादाच्या चार प्रकाराची माहिती

 संवादशास्त्रात  महत्वाचे असून, संवादशास्त्रात संवादाचे एकूण चार प्रकार आहेत.

1. स्वयं संवाद - Intra Personal Communication

२. द्वि-व्यक्तीय - संवाद Interpersonal Communication

३. समूह संवाद -Group Communication 

४. जनसंवाद - Mass Communication.

● स्वयं किंवा आत्मसंवाद - प्रत्येक व्यक्ति स्वतःशीच संवाद साधत असतो. प्रसंगानुरूप आपल्या मनात विचार येत असतात आणि सदसदविवेकबुद्धीच्या जोरावर त्या त्या प्रसंगाचे मूल्यमापन करीत असतो. या साऱ्या प्रक्रियेत व्यक्ति स्वतःशीच बोलते. स्वतःलाच प्रश्न विचारते, स्वतःच त्याची उत्तरे देते. म्हणजे ती स्वतःच संप्रेषकाची भूमिका आणि श्रोत्याची भूमिका दोन्ही असते. या आत्मसंवादाच्या प्रक्रियेत एक आणि केवळ एकच व्यक्ति सामिल होते. आध्यात्मिक क्षेत्रात या संवादाचा प्रभाव दिसून येतो. 

● द्विव्यक्तीय संवाद - दोन आणि केवळ दोनच व्यक्तींमधील संवाद यात अभिप्रेत आहे. यात तिसरी व्यक्ति सहभागी नसते. हा संवाद व्यक्तिगत आणि निकटता निर्माण करणारा असतो. यात शब्द आणि हातवाऱ्यांची देवाणघेवाण करण्यास वाव मिळतो. हा प्रकार दोन व्यक्तींमध्येच मर्यादित राहणारा असल्यामुळे संवादाच्या क्षेत्रात सर्वाधिक सुयोग्य प्रकार मानण्यात आला आहे. या प्रकारच्या संवादामुळे व्यक्तीचे मन वळविणे तसेच त्याच्यावर प्रभाव पाडणे सहज शक्य होते. या संवादात मौखिक आणि अमौखिक संवाद साधणे आणि संवाद साधनांचा योग्य तो वापर करणे शक्य असते. तात्काळ प्रतिसाद मिळणे हे याचे आणखी एक वैशिष्ट्य. 

दोन व्यक्तींमधील हा संवाद शारीरिक हालचालींतून मिळणाऱ्या सूचनांची देवाण घेवाण करतो. 

• समूह संवाद - दोनपेक्षा अधिक व्यक्तींचा समूह तयार होतो. यात समूहाच्या आवश्यकतेनुसार कमी वा जास्त संख्या ठरत असते. हा संवाद नियंत्रित वातावरणात पार पडतो. यात लागणारा वेळ तो समूह किती मोठा आहे, यावर निगडीत असतो. समूहकर्त्याचे समूहातील इतरांशी कसे संबंध आहेत. यावरही बरेचसे अवलंबून असते. भाषण, कीर्तन, भजन, नाटक यात समुह संवाद घडतो. 

जनसंवाद : समूह संवादाचे मोठे स्वरुप म्हणजे जन संवाद. यामध्ये संप्रेषक आणि श्रोता यांचा थेट संवाद प्रस्थापित न होता तो एखाद्या जनसंवाद माध्यमाद्वारे प्रस्थापित होतो. थेट सवाद नसल्यामुळे संप्रेषक आणि श्रोता एकमेकांना ओळखत नाहीत. पुस्तके वर्तमानपत्रे, सिनेमा रेडिओ, टेलिव्हिजन इ. सारी जनसंवाद माध्यमे आहेत. या माध्यमाद्वारे होणारा संवाद हा अप्रत्यक्ष संवाद असतो.