मृत्यू- १८ मे, १८४६
बाळशास्त्री जांभेकर मराठी भाषेतले आद्य पत्रकार होते. त्यांनी दर्पण हे मराठीतले पहिले वृत्तपत्र जानेवारी ६, १८३२ रोजी सुरू केले.
त्यांचा जन्म राजापूर तालुक्यातील पोंभुर्ले गांवी झाला होता. इंग्रजी राजवटीविरुद्ध जनजागृती करण्यासाठी वृत्तपत्रासारखे दुसरे महत्त्वाचे साधन नाही हे त्यांच्या लक्षात आले होते. त्याच जाणिवेतून आपले सहयोगी गोविंद कुंटे आणि भाऊ महाजनांच्या मदतीने त्यांनी दर्पण या वृत्तपत्राची सुरुवात केली. त्यावेळी त्यांचे वय अवघे २० वर्षे होते. जनसामान्यांसाठी वृत्तपत्राची भाषा मराठी ठेवण्यात आली असली तरी ब्रिटिश सरकारपर्यंत आपला आवाज जावा या हेतूने, वृत्तपत्राचा एक स्तंभ इंग्रजी भाषेत असायचा.वृत्तपत्राची किंमत १ रुपया होती. दर्पण सुमारे साडेआठ वर्षं नियमितपणे प्रकाशित होत होते. त्याच्या शेवटच्या अंकाचे प्रकाशन जुलै १८४० मध्ये झाले. तत्कालीन सामाजिक समस्यांकडे वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून बघितले जावे, तसेच समाजात जागृती होऊन बालविधवांच्या पुनर्विवाहास मान्यता मिळावी इ. विषयांवर वृत्तपत्रांतील संपादकीय लेखांचा भर असे.
जांभेकरांनी वाचनालयांचे महत्त्व ओळखून 'बाँबे नेटिव्ह जनरल लायब्ररी' ची स्थापना केली. मराठीतले पहिले मासिक 'दिग्दर्शन' त्यांनी १८४० साली सुरू केले होते. 'दिग्दर्शन' मधून ते भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र तसेच भूगोल व इतिहासावर लेख प्रकाशित करत. भाऊ दाजी लाड, दादाभाई नौरोजी हे त्यांचे विद्यार्थी त्यांना या कामी मदत करत. 'एशियाटिक सोसायटी' या त्रैमासिकांत शोध निबंध लिहिणारे ते पहिले भारतीय होते. ज्ञानेश्वरीची पहिली मुद्रित आवृत्ती त्यांनी १८४५ मध्ये काढली होती. मराठी, संस्कृत, इंग्लिश, हिंदी, गुजराथी, कानडी, फारसी बरोबरच ग्रीक व लॅटिन भाषांवर त्यांचे प्रभुत्व होते. ते मुंबईच्या एल्फिन्स्टन महाविद्यालयात हिंदीचे अध्यापन करीत. त्या काळात त्यांनी अनेक शोधनिबंध लिहिले. कॉलेजमध्ये शिकवताना, समाजात वावरताना बाळशास्त्रींना अनेक समस्या अस्वस्थ करीत.
पारतंत्र्याने ग्रासलेला देश, याबरोबरच समाजातील अनेक रूढी, चालीरीती, अज्ञान, दारिद्र्य, भाकड समजुती यामुळे आपला समाज कसा व्याधिग्रस्त झाला आहे, या विचाराने ते चिंताग्रस्त असत. त्यांना जाणवले की, नुसते महाविद्यालयात शिकवून उपयोग नाही. संपूर्ण समाजालाच धडे दिले पाहिजेत. श्रीपती शेषाद्री नावाच्या एका मुलाला त्यांनी योग्य रस्ता दाखवला, आणि मग त्यांना असे वाटले की, समाजाचे प्रबोधन करण्यासाठी वृत्तपत्र सुरू केले पाहिजे. आणि त्यांनी ’दर्पण’ सुरू केले. मराठीतले ते आद्य पत्रकार. त्यांनी प्रकाशित केलेल्या साहित्यांत 'नीतिकथा', 'इंग्लंड देशाची बखर', 'इंग्रजी व्याकरणाचा संक्षेप', 'हिंदुस्थानचा इतिहास', 'शून्यलब्धिगणित' या ग्रंथांचा समावेश आहे. जानेवारी ६ हा 'दर्पण' वृत्तपत्राच्या प्रथम प्रकाशनाचा दिवस (आणि योगायोगाने जांभेकरांचा जन्मदिन) महाराष्ट्रांत 'पत्रकारिता दिवस' म्हणून साजरा होतो. बाळशात्री जांभेकरांवर 'युगप्रवर्तक बाळशास्त्री जांभेकर- काळ आणि कर्तृत्व' लेखिका: नीला उपाध्ये हे पुस्तक उपलब्ध आहे. मराठी भाषेतील पहिले मराठी वृत्तपत्रकार, भाषांतरकार, शिक्षणतज्ज्ञ, गणिततज्ज्ञ, निबंधकार बाळ गंगाधर शास्त्री जांभेकर यांच्या संपादनाखाली ‘दर्पण’चा प्रथम अंक मुंबईत प्रकाशित झाला. त्यांचे वडील व्युत्पन्न पुराणिक होते. त्यामुळे साहजिकच ते भिक्षुकीचा व्यवसाय करत असत. त्यांनी आपल्या मुलास १८२५ च्या दरम्यान मुंबईत बापू छत्रे यांच्याकडे इंग्रजी शिकण्यासाठी पाठवले. दुसर्‍याच वर्षी बाळशास्त्री नेटीव्ह एज्युकेशन सोसायटीच्या इंग्रजी शाळेत दाखल झाले. पाच वर्षांत तेथील अभ्यासक्रम पूर्ण करून त्यांनी संस्कृत, इंग्रजी व मराठी या भाषांवर प्रभुत्व मिळवले. तसेच गणित व इतिहास या विषयातही प्रावीण्य मिळवले. १८२९ मध्ये एल्फीस्टन हायस्कूलमध्ये त्यांची नेमणूक झाली. १८३४ मध्ये ते असिस्टंट प्रोफेसर बनले. मधल्या काळात अक्कलकोटच्या युवराजांचे शिक्षक म्हणून त्यांनी २० महिने काम केले. प्राध्यापक अर्लिबार यांच्या हाताखाली गणित-ज्योतिषादी शास्त्रांचा अभ्यास केला. बंगाली, गुजराती, कन्नड, तेलगू, फारसी, फ्रेंच, लॅटिन इ. भाषांवर प्रभुत्व मिळवले. प्राचीन लिपीशास्त्राचा अभ्यास करून कोकणातील शिलालेख, ताम्रपट यावर शोधनिबंध लिहिले. मुंबईच्या फोर्ट भागातील ज्युनियर कॉलेजच्या प्रमुखपदी त्यांची नियुक्ती झाली. तेथे वाङ्मय व विज्ञान हे विषय ते शिकवत. १८४५ मध्ये सरकारने स्थापन केलेल्या नॉर्मल स्कूलचे ते अध्यक्ष होते. दादाभाई नौरोजी, केरूनाना छत्रे इ. नामवंत त्यांचे विद्यार्थी होते. विद्यार्थ्यांची ज्ञान जिज्ञासा वाढावी म्हणून त्यांनी काही पुस्तकेही लिहिली. ‘नितीकथा’, ‘सारसंग्रह’, ‘इंग्लंड देशाची बखर’, ‘भूगोल विद्या’, ‘गणितभाग’, ‘बालव्याकरण’ इ. तसेच १८४५ मध्ये त्यांनी प्रथमच ज्ञानेश्वरी मुद्रित स्वरूपात वाचकांच्या हाती दि ी. १८३२ मध्ये बाळ शास्त्री यांनी ‘दर्पण’ हे वृत्तपत्र इंग्रजी आणि मराठी भाषांमधून सुरू केले. मराठीतील हे पहिले वर्तमानपत्र. मराठीतील या पहिल्या मासिकाचे संपादनही त्यांनीच केले.
विद्वान व बहुआयामी व्यक्तित्त्व असलेल्या बाळशास्त्री जांभेकर यांचे अवघ्या पस्तीसाव्या वर्षी १७ मे १८४६ रोजी निधन झाले.